Η γνωριμία των Ρωμαίων με την ελληνική κουλτούρα ήταν μία ιστορία αιώνων γειτνίασης και επαφών μεταξύ των δύο λαών. Ιδιαίτερα στη Ρώμη είχαν σχηματιστεί από νωρίς φιλελληνικοί κύκλοι που περιλάμβαναν στις τάξεις τους πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες, ενώ ο υψηλός πνευματικός και υλικός πολιτισμός των Ελλήνων ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία στους ρωμαίους καλλιτέχνες και διανοούμενους. Όταν ο αγροτικός και συντηρητικός αυτός λαός εξελίχθηκε σε μία στρατιωτική υπερδύναμη, αρχικά στη λεκάνη της Μεσογείου και μετά πάνω στα ελληνιστικά κράτη, ήρθε αντιμέτωπος και με το ελληνικό στοιχείο. Οι ρωμαίοι στρατιώτες σίγουρα θα βίωσαν μία πρωτόγνωρη εμπειρία, οι ανώτεροι όμως αξιωματικοί ήξεραν πως βρίσκονται μπροστά σε έναν σημαντικό πολιτισμό, που φαινόταν αρκετά δελεαστικό να εισάγουν.

Ανάμεσα σε καλλιτεχνικά έργα και έμψυχο επαγγελματικό δυναμικό υψηλού μορφωτικού επιπέδου, η ηγετική ρωμαϊκή τάξη αναζήτησε και ισχυρές ιστορικές προσωπικότητες, για να εμπνεύσουν και να εμφυσήσουν το όραμα της εξάπλωσης της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Σε αυτό το βάθρο ένας ήταν ο πιο ικανός να ανέβει: ο Αλέξανδρος ο Μακεδών, που για πρώτη φορά προφέρεται Μέγας από χείλη ρωμαϊκά. Έλληνας και ανίκητος, στρατιωτική ιδιοφυΐα και απόγονος των θεών, ο Αλέξανδρος ήταν μια αδιαμφισβήτητη ιστορική προσωπικότητα που η εικόνα του έφτασε στους Ρωμαίους από τα ελληνιστικά χρόνια. Οι Ρωμαίοι, βέβαια, ποτέ δεν γνώρισαν και φυσικά ούτε αντιμετώπισαν ζωντανά τον Αλέξανδρο. Άκουγαν, όμως, και διάβαζαν για αυτόν, για να κατανοήσουν το μυστικό της επιτυχίας του και οπωσδήποτε έβλεπαν μπροστά στα μάτια τους το θαύμα που δημιούργησε, μία τεράστια κοσμοκρατορία, που κατά τη γνώμη τους «κακόπεσε» στα χέρια των διαδόχων του.

Χωρίς κανένα δισταγμό, η ηγετική τάξη των Ρωμαίων θαύμασε, μιμήθηκε και οικειοποιήθηκε την εμβληματική μορφή του Αλέξανδρου, τόσο λόγο της γοητείας που ασκούσε όσο και για να πετύχει τα πολιτικά και στρατιωτικά της σχέδια. Πολλές φορές μάλιστα είναι δύσκολο να διαχωρίσουμε το θαυμασμό για το πρόσωπό του και τα πολιτικά κίνητρα των Ρωμαίων. Όταν ο νεαρός ακόμη ταμίας Ιούλιος Καίσαρας βρεθεί μπροστά σε ένα άγαλμα του Αλέξανδρου στην Ισπανία- από τα πολλά που είχαν ανεγερθεί στο ρωμαϊκό κόσμο-, θα ξεσπάσει σε κλάματα. Αναλογιζόμενος τι είχε πετύχει στην ίδια ηλικία ο Αλέξανδρος και τι ο ίδιος, θα πάρει την απόφαση να γυρίσει στη Ρώμη και να διεκδικήσει κι αυτός μία θέση στην παγκόσμια ιστορία.

Ο Αλέξανδρος, ως το απόλυτο πρότυπο του θεμελιωτή του νέου κόσμου, θα είναι και ο καταλύτης για το πέρασμα από τη ρωμαϊκή δημοκρατία στο ρωμαϊκό imperium. Το νέο είδος της μοναρχικής εξουσίας, που πρέσβευε ο Αλέξανδρος, επιλέγεται ως το πιο ταιριαστό για την επέκταση του ρωμαϊκού κράτους και το άνοιγμά του στον κόσμο της «επικίνδυνης» Ανατολής. Ο «φιλαλέξανδρος», σύμφωνα με τον Στράβωνα, Ιούλιος Καίσαρας θα προσφέρει τιμές στους θεούς στην Τροία, σαν τον Αλέξανδρο, και θα κατευθυνθεί προς την Αλεξάνδρεια. Εκεί, στο τελευταίο ελληνιστικό βασίλειο, η πολιτική και ο έρωτας θα ενώσουν το ρωμαϊκό αίμα με το πτολεμαϊκό. Η τελευταία μακεδόνισσα βασίλισσα Κλεοπάτρα θα φέρει στον κόσμο τα παιδιά του Καίσαρα και του Μάρκου Αντώνιου. Ο τελευταίος θα ονομάσει το γιο του Αλέξανδρο Ήλιο και «Μέγα Βασιλέα» της Αρμενίας και των ανατολικών εδαφών του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που σκόπευε στο μέλλον να κατακτήσει, και θα τελέσει συμβολικά στην Αλεξάνδρεια τον πρώτο θρίαμβο εκτός Ρώμης . Καθώς η Ρώμη θρυμμάτιζε τη σχέση της με την παράδοση, η ένωση αυτή θα ανοίξει το δρόμο της Ρώμης προς μία μοναρχία ελληνιστικού τύπου.

Η μορφή του ανίκητου και θεοποιημένου κοσμοκράτορα Αλέξανδρου θα αποτελέσει ένα κυρίαρχο πρότυπο για τους Ρωμαίους στρατηγούς και μετά αυτοκράτορες, που θέλουν να πλάσουν έναν ισχυρό και γοητευτικό μύθο γύρω από το πρόσωπό τους. Πώς σκεφτόταν ο Αλέξανδρος, πώς πολεμούσε, πώς ντυνόταν, πώς γεννήθηκε ήρωας-θεός, πώς οργάνωνε τον στρατό του, πώς κατάφερε να φτάσει στην άκρη του κόσμου; Η μίμηση του Αλέξανδρου (imitatio Alexandri) θα γίνει κοινός τόπος για τους «φιλελέξανδρους» Ρωμαίους, μέχρι και την εποχή των Σεβήρων που θα γνωρίσει πρωτόγνωρη έξαρση.

Πρώτη είναι η εικόνα. Αγάλματα και πορτρέτα του Αλέξανδρου, αντίγραφα αρχαίων και νέα ρωμαϊκά, θα γεμίσουν κάθε γωνιά του ρωμαϊκού κόσμου, ενώ πολλοί ισχυροί Ρωμαίοι φαίνεται να ακολουθούν στις απεικονίσεις τους τα χαρακτηριστικά του Αλέξανδρου: την ανεστραμμένη προς τα πίσω κόμμωση, την ελαφρά κλίση της κεφαλής, τις ρυτίδες του μετώπου, το νεανικό προφίλ…( Πομπήιος, Νέρων, Τραϊανός, Αντωνίνος, Γαλλιηνός….). Την εικόνα συμπληρώνει ακόμη και η ενδυμασία. Ο Πομπήιος, που θα λάβει μάλιστα και τον χαρακτηρισμό «Μέγας» (Magnus), γιορτάζει το θρίαμβό του εναντίον του Μιθριδάτη φορώντας τον μανδύα του Αλέξανδρου, που φαίνεται να βρήκε ανάμεσα στα λάφυρα, ενώ ο Καρακάλλας φορούσε την πανοπλία του Έλληνα στρατηλάτη, που λέγεται πως πήρε από τον τάφο του στην Αλεξάνδρεια.

Σε αμέτρητες ρωμαϊκές πηγές και βιογραφίες εντοπίζουμε ένα πλήθος συμβολικών πράξεων και ιστοριών μίμησης και ταύτισης με τον Αλέξανδρο. Από το μύθο της γέννησης και της θεϊκής καταγωγής του Αλέξανδρου έλκουν τους μύθους τους ο Σκιπίωνας και ο Αύγουστος, καθώς φίδι επισκέπτεται τις μητέρες και των δύο πριν τη γέννησή τους. Για το λόγο αυτό μάλιστα, ο Αύγουστος θα θεωρηθεί γιός του Απόλλωνα. Θεϊκό σημάδι συνοδεύει και τη γέννηση του Αλέξανδρου Σεβήρου, καθώς, σύμφωνα με την παράδοση, η μητέρα του τον φέρνει στον κόσμο μέσα σε ναό αφιερωμένο στον Αλέξανδρο, τη μέρα του θανάτου του.

Ακόμη, στην στρατιωτική και επεκτατική πολιτική των Ρωμαίων, η μίμηση είναι εκπληκτική. Πρώτος ο Νέρων θα οργανώσει ένα επίλεκτο σώμα στρατού στο πρότυπο της μακεδονικής φάλαγγας- με το ίδιο όνομα- και θα ακολουθήσουν το παράδειγμά του οι Σεβήροι, Καρακάλλας και Αλέξανδρος. Ιδιαίτερα ο Καρακάλλας, αναφέρεται ότι έδωσε στους νέους της φάλαγγάς του ονόματα αντίστοιχα με αυτά του Αλεξάνδρου, την ονόμασε «φάλαγγα του Αλέξανδρου» και την εξόπλισε με όπλα εκείνης της εποχής. Φαίνεται μάλιστα πως στο δρόμο του από τα Βαλκάνια προς την Ανατολή, ακολουθεί τα χνάρια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπως κάποια χρόνια νωρίτερα ο Τραϊνός, που θα καυχηθεί ότι έφτασε πιο μακριά και από τον Αλέξανδρο.

Ο θαυμασμός για τον Έλληνα στρατηλάτη συνοδεύεται και από έναν αντίστοιχο σεβασμό που θα λάβει και θρησκευτική διάσταση. Ο Αύγουστος θα προσφέρει τιμές στον τάφο του Αλέξανδρου στην Αλεξάνδρεια και ως αυτοκράτορας θα χρησιμοποιήσει τη μορφή του Αλέξανδρου στην προσωπική, επίσημη σφραγίδα του. Αρκετά χρόνια αργότερα, ο Αλέξανδρος Σεβήρος τοποθετεί άγαλμα του Αλέξανδρου στον ιδιωτικό του ναό, ανάμεσα σε άλλες θεοποιημένες ψυχές, τον Ορφέα, τον Απολλώνιο Τυανέα, τον Αβραάμ, τον Χριστό…

Την ίδια εποχή των Σεβήρων η «μανία» για τον Αλέξανδρο, από την ανάγκη των αυτοκρατόρων να συνδεθούν με το πρόσωπό του, θα φτάσει στο απόγειό της. Στη Βέροια της Μακεδονίας οργανώνονται αγώνες προς τιμήν του Αλέξανδρου και του Αυτοκράτορα και κατασκευάζονται για αυτήν την περίσταση εκπληκτικά χρυσά μετάλλια με πορτρέτα του Αλέξανδρου και της οικογένειάς του, αλλά και με πορτρέτα των αυτοκρατόρων (Καρακάλλας, Αλέξανδρος Σεβήρος), ως έπαθλα ή πιθανότερα ως δώρα για τους επίσημους καλεσμένους (Abukir, Ταρσού). Ακόμη, επανέρχεται και η εικόνα ενός θεοποιημένου Αλέξανδρου. Παντού στη Ρώμη και σε πολλά άλλα ιερά στήνονται κολοσσιαία αγάλματα, πορτρέτα και πίνακες ενός εξιδανικευμένου Αλέξανδρου, που στη μορφή έχει ξεπεράσει πια τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Ο Αλέξανδρος είναι ο απόλυτος ήρωας όπως ο Αχιλλέας και ο Ηρακλής ή σε άλλες περιπτώσεις θεός, όπως ο Δίας και ο Απόλλωνας.

Το ενδιαφέρον για την προσωπικότητά του Αλέξανδρου θα εμπνεύσει πολλούς ιστορικούς και συγγραφείς να γράψουν την ιστορία του στα ελληνικά και στα λατινικά, βασιζόμενοι αρκετά σε ελληνιστικές-αλεξανδρινές πηγές, δυστυχώς χαμένες για μας σήμερα. Οι ιστορίες του Αρριανού , του Κόιντου Κούρτιου Ρούφου και του Πλούταρχου αποτελούν πολύτιμες και μοναδικές πηγές μέχρι και σήμερα για τη ζωή, τα παιδικά χρόνια και την εκστρατεία του Αλέξανδρου στην Ανατολή. Οι αναφορές ακόμη του Διόδωρου Σικελιώτη, του Πομπήιου Τρόγου, του Τίτου Λίβιου και τόσων άλλων ιστορικών, όλες μεταφέρουν για τον Μέγα Αλέξανδρο την εικόνα ενός υπερ-ανθρώπου και οπωσδήποτε του θεμελιωτή ενός νέου κόσμου.

Η ιστορική, ωστόσο, αποτίμηση της προσωπικότητας του Αλέξανδρου αυτή την περίοδο δεν αποφεύγει να χρωματιστεί αρνητικά από την απέναντι όχθη, επηρεασμένη από τη «διανόηση» της εποχής και όσους βλέπουν να χάνουν τις κεκτημένες εξουσίες τους από τη νέα πολιτική ιδεολογία του imperium. Εκπρόσωποι των φιλοσοφικών ρευμάτων, των Περιπατητικών και των Στωικών, θα σταθούν κριτικά κυρίως απέναντι στην προσωπικότητα του Αλέξανδρου. Στα κείμενα του Κικέρωνα, του Σενέκα, του Ιουστίνου και του Λουκιανού, ο Αλέξανδρος συχνά περιγράφεται ως βίαιος, παράδειγμα αλαζονείας, καταχρήσεων και τυραννίας, διεφθαρμένος από την ασιατική νοοτροπία και χλιδή. Σε ποιο βαθμό η κριτική βασίζεται στην πραγματικότητα και πόσο απηχεί την ανησυχία για τον αφανισμό της ρωμαϊκής παράδοσης και κυρίως το φόβο της Ανατολής; Ποτέ οι Ρωμαίοι και οι Δυτικοί δεν θα αισθανθούν ασφαλείς στη σχέση τους με την Ανατολή…

Εκτός από τον ιστορικό Αλέξανδρο, στη λατινική γραμματεία ανθίζει και ο μυθιστορηματικός. Το ελληνιστικό Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου θα μεταφραστεί στα λατινικά από τον Ιούλιο Βαλέριο και θα κυκλοφορήσουν στα λατινικά πολλά κείμενα, λίγο πολύ φανταστικά, που θα πυροδοτήσουν τη μυθιστορηματική εικόνα του Αλέξανδρου: τις επιστολές του στο δάσκαλό του Αριστοτέλη, τις περιπέτειές του στην Ινδία και τη συνάντηση με τους Βραχμάνους. Εδώ, η ανατολική σοφία δίνει μαθήματα στον Αλέξανδρο και στις υπέρμετρες φιλοδοξίες του.

Ο απλός κόσμος, ακόμη, πώς έχει διατηρήσει στη μνήμη του τον Αλέξανδρο; Στον απόηχο της ιστορίας και του μύθου του, οι άνθρωποι, ιδιαίτερα στις απαρχές του χριστιανισμού, φαίνεται να θεωρούν τον Αλέξανδρο φορέα καλοτυχίας και ευδαιμονίας. Μπρούτζινα μικρά μετάλλια με την εικόνα του (contorniati) πολύ πιθανόν να φοριούνται στο λαιμό και στα πόδια σαν φυλακτά, με την επιγραφή «Αλέξανδρος, ο υιός του θεού» (Alexander filius dei).

Ναι, ο ρωμαϊκός κόσμος κάνει τον Αλέξανδρο Μέγα και ο Αλέξανδρος, ως αρχέτυπο της χαρισματικής απολυταρχίας, συμβάλλει καίρια για να γίνει η Ρώμη μεγάλη. Ό,τι γνωρίζουμε σήμερα για τον Αλέξανδρο είναι ρωμαϊκό δημιούργημα. Με τη διάδοση της εικόνας και της ιστορίας του, θα γνωρίσει τον Μέγα Αλέξανδρο στον κόσμο της Ευρώπης, όπως ο ίδιος ο ρωμαϊκός κόσμος τον έχει δημιουργήσει: ως κυρίαρχο πρότυπο δύναμης – πότε προς μίμηση και πότε προς αποφυγή. Μια διπλή εικόνα, πολλές φορές τόσο άδικα απλουστευμένη για την προσωπικότητα του Αλέξανδρου. Το ρωμαϊκό αφήγημα για τον Αλέξανδρο θα στοιχειώσει τη δυτική σκέψη μέχρι και σήμερα και θα ανοίξει το δρόμο της ιδεολογικής χρήσης μιας ιστορικής προσωπικότητας, όπως αυτής του Αλέξανδρου, για να εκφράσει τις σκέψεις και να δικαιολογήσει τις πράξεις των ανθρώπων του δυτικού κόσμου, σε κάθε εποχή.