«Ο βασιλιάς που θέλει να κυβερνήσει το βασίλειό του με την αρχή της δικαιοσύνης, οι πρίγκιπες και οι δούκες που θέλουν να προστατεύουν την γη τους και όσοι θέλουν με ανδρεία να γίνουν κατακτητές, αυτοί είναι που πρέπει να δώσουν προσοχή στη ζωή του Αλέξανδρου». Αυτό γράφει τον 12ο αιώνα η γαλλική εκδοχή του Μυθιστορήματος του Αλέξανδρου. Γενναίος και δίκαιος,ευγενής και γενναιόδωρος, ρομαντικός, νικητής, κατακτητής του κόσμου και της γνώσης, σταυροφόρος,πρίγκιπας και ιππότης…ανάμεσα στις άλλες του αρετές ο Αλέξανδρος στο θρυλικό του ταξίδι στους αιώνεςθα ενδυθεί και τις αξίες του Δυτικού Μεσαίωνα και θα επικρατήσει τελικά ως αρχέτυπο του ιδανικού ηγεμόνα και κατακτητή στην μεσαιωνική κοινωνία της Ευρώπης.

Η ιστορία του θα γίνει ένας από τους πιο δημοφιλείς θρύλους του Μεσαίωνα. Οι διηγήσεις για τον Έλληνα στρατηλάτη, όπως παραδόθηκαν από το ελληνιστικό Μυθιστόρημα και τις παραλλαγές του, μεταφράστηκαν, αντιγράφηκαν και εν τέλει τυπώθηκαν σε διάφορες λογοτεχνικές φόρμες και εκδόθηκαν στην Μεσαιωνική Δύσηπερισσότερο από οποιοδήποτε άλλο βιβλίομετά την Αγία Γραφή. Βασιλείς, πρίγκιπες και δούκες παράγγελναν πλούσια εικονογραφημένα χειρόγραφα της μυθιστορίας του Αλεξάνδρου, αρκετοί κοσμούσαν τα παλάτια τους με παραστάσεις από τον εικονογραφικό κύκλο αυτών των χειρογράφων και στις αυλές οι τροβαδούροι τραγουδούσαν τις κατακτήσεις και τα ταξίδια του σε γη, θάλασσα και ουρανό. Η μεσαιωνική μυθιστορία επιζητούσε ήρωες, βασιλείς και ιππότες, που αντιμετωπίζουν όλων των ειδών τις δοκιμασίες,αναρίθμητους εχθρούς, τέρατα και θηρίακαι κερδίζουν αθανασία παρά τον φυσικό τους θάνατο, σε έναν κόσμο χριστιανικό.

Ο μυθιστορηματικός Αλέξανδρος δεν άργησε να πάρει την θέση αυτή και να εκφράσει τις επιθυμίες και τα διλήμματα της εποχής, ακόμη και τις αποχρώσεις που αυτά παίρνουν στους διάφορουςλαούς και στις διάφορες κοινωνικές ομάδες της Ευρώπης, στην χιλιόχρονη διάρκεια του Δυτικού Μεσαίωνα. Ήταν ηφιλομάθεια ενός δούκα- μαικήνα των γραμμάτων- του 10ου αιώνα, του Ιωάννη Γ΄ της Νεάπολης,που προκάλεσε την αλυσιδωτή διάδοση της ιστορίας του Αλέξανδρου σε ολόκληρητην Ευρώπη.

Γύρω στο 950, ο Ιωάννης θα στείλει τον αρχιεπίσκοπο Λέοντα στην Κωνσταντινούπολη για να συγκεντρώσει ελληνικά χειρόγραφα. Ανάμεσα σε αυτά, ο Λέων θα φέρει μαζί του μία από τις παλαιότερες εκδοχές του Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου του Ψευδο-Καλλισθένη και θα την μεταφράσει στα λατινικά. Το βιβλίο του Λέοντα «Η Ιστορία των Μαχών του Αλέξανδρου», Historia de Proeliis, θα γνωρίσει διάφορες διασκευές που μέχρι τον 15ο αιθα μεταφραστούν σε όλες τις γλώσσες της Ευρώπης και θα αποτελέσουν την πιο σημαντική πηγή της εποχής για τον Αλέξανδρο. Παράλληλα ωστόσο κυκλοφορούσαν και μεταφράζονταν και έργα συγγραφέων των αυτοκρατορικών χρόνων και της ύστερης αρχαιότητας, όπως του Curtiu Rufus, του Ιουστίνου και του Ορόσιου που ήταν γραμμένα στα λατινικά, ενώ δεν έλειπαν και οι ιουδαϊκές πηγές ακόμη και κάποια αραβικά κείμενα.

Οι μεσαιωνικοί συγγραφείς σταχυολογούσαν από τις όλες αυτές τις πηγέςκυρίως τα «ανέκδοτα» της ζωής του Αλέξανδρου και φώτιζαν όποιο κομμάτι ήθελαν και όπως τους εξυπηρετούσε στο περιβάλλον που λειτουργούσαν: ηθικό, πολιτικό, θεολογικό, επιστημονικό…Με αφορμή την ζωή του Αλέξανδρου, γράφτηκαν διάφορα βιβλίακαι πραγματείεςγια την διδασκαλία της ηθικής, την τέχνη της διακυβέρνησης, την θρησκευτική αλήθεια, την παραδειγματική ζωή, αλλά και ποιήματα, πεζά και λαϊκά αναγνώσματα, που στόχο είχαν να διασκεδάσουν, διδάσκοντας συγχρόνως τις κρατούσες αρχές και αντιλήψεις της εποχής. Έτσι, ανάλογα με τις προθέσεις των συγγραφέων και τις πηγές που χρησιμοποιούν, ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται πότε ως αγνός και υποδειγματικός βασιλιάς και πότε ως τυραννικός και σκληρός δεσπότης, πότε ως ευσεβής χριστιανός και πότε ως μεγαλομανής αλαζόνας. Πάντα όμως είναι ο κατακτητής του κόσμου, που καθώς περνά χρόνος γίνεται όλο και περισσότερο άξιος θαυμασμού, παράδειγμακαι πηγή έμπνευσης.

Από τον 12ο αιώνα και μετά οι σταυροφορίες φέρνουν σε επαφή την Δύση με τον κόσμο της Ανατολής και το ενδιαφέρον για τον Αλέξανδρο που για τους Άραβες ήταν ήδη μια ηρωική μορφή μεγαλώνει. Ο Αλέξανδρος γίνεται κεντρικός ήρωας ιπποτικών μυθιστορημάτων που αποκτούν ευρεία απήχηση. Ένα από τα πρώτα που θα δώσει τροφή και σε επόμενα είναι το γαλλικό ποίημα για τον Αλέξανδρο του Αλμπερίκ της Μπριανσόν- η πρώτη γαλλική βιογραφία μιας μη θρησκευτικής μορφής, την οποία θα ακολουθήσει στο ποίημά του για τον Αλέξανδρο και ο Γερμανός ιερέας Λάμπρεχτ.

Ένα άλλο επίσης γαλλικό έργο της εποχής αυτής είναι η «Alexandreis» του Φιλίπ Γκωτιέ του Σατιγιόν. Οι σταυροφορίες θα κάνουν ξανά επίκαιρο τον βασιλιάπου«Έχει ένα διάσημο άλογο και πολεμάει τους Ανατολίτες» και προσφέρεται ως αρχέτυπο ιδανικού πολεμιστή και ιππότη. Είναι χαρακτηριστικό πως στη γνωστή μας τράπουλα, που ήρθε από την Ανατολή στη Δύση τον 14ο αι.,μαζί με τον Δαυίδ, τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Καρλομάγνο, ο Αλέξανδρος έδωσε το όνομά του σε έναν από τους τέσσερις ρηγάδες, τον ρήγα σπαθί,

Το πιο δημοφιλές, όμως μεσαιωνικό έργο για τον Αλέξανδρο είναι ένα μεγάλης λογοτεχνικής αξίας ποίημα, το γαλλικό Roman d’ Alexandre του Αλεξάντρ ντε Μπερναί (Alexandre de Bernai [ή deParis]), που δημιουργεί την εμβληματική εικόνα του ως ιπποτικού ήρωα και ιδανικού πρίγκιπα. Εδώ ο Αλέξανδρος έχει όλες τις αρετές και είναιόπως τον ήθελαν οι αυλικές συμβάσεις της εποχής, κατακτητής του γνωστού και του άγνωστου κόσμου και συγχρόνως ρομαντικόςιππότης των ωραίων κυριών .

Μόνο στο τέλος του Roman, με τον θάνατο του, ο ήρωας γίνεται διφορούμενος και ατελής. Στη Βαβυλώνα- Βαβέλ, τον τόπο της αλαζονείας των δυνατών που επιθυμούν με έναν τεράστιο πύργο να φτάσουν τον ουρανό, γίνεται η στέψη του Αλέξανδρου και εκεί τον βρίσκει ο θάνατος, στον οποίο τον οδηγεί η αλαζονεία της επιθυμίας του να κατακτήσει τα πάντα. Πριν από τον θάνατο ωστόσο, στο μυθιστόρημα αυτό υπάρχουν πολλά επεισόδια που επιλέγονται για να συμβολίσουν τις υποδειγματικές αρετές του ήρωα, όπως τις αντιλαμβάνεται το ακροατήριο στο οποίο απευθύνεται.

Ως αρχέτυπο του ιδανικού ηγεμόνα, ο Αλέξανδρος είναι ανδρείος, γενναιόδωρος, δίκαιος και σοφός. Οι πράξεις του αλλά και τα παθήματα του δίνουνπολιτικά «μαθήματα»,τα λόγια του αποκτούν παροιμιώδη χαρακτήρα και επαναλαμβάνονται. Σύμφωνα με το έργο αυτό η εκπαίδευσή του δίπλα στον Αριστοτέλη του μαθαίνειότι σοφία και εξουσία πάνε πάντα μαζί, και αυτό εφαρμόζει. Η δολοφονία του Δαρείου και η δηλητηρίαση του ίδιου, διδάσκουν ότι οι ηγεμόνες πρέπει να περιστοιχίζονται μόνο από ευγενείς και να μην εμπιστεύονται ανθρώπους ταπεινής καταγωγής. Από την ιστορική διάσταση του ήρωα διατηρείται η ιδιότητα του ιδρυτή των πόλεων και η παροιμιώδης γενναιοδωρία του. Το μεγαλύτερο και ίσως πιο αγαπητό κεφάλαιο του Roman d’ Alexandre είναι αυτό που περιγράφει τις κατακτήσεις και τις περιπέτειες του ήρωα στην Ανατολή και ιδίως στην Ινδία. Όνειρο και εφιάλτης μαζί, αυτή η εξωτική χώρα είναι γεμάτη θησαυρούς, χρυσάφι, μαργαριτάρια, πολύτιμους λίθους, αλλά και θηρία και τερατόμορφους ανθρώπους, που ο ήρωας με την επινοητικότητά του καταφέρνει να αντιμετωπίσει. Ο Αλέξανδρος απορρίπτει όλα τα πλούτη που του προσφέρει ο Πώρος, προτιμώντας την αγάπη των ανδρών του, ενώ στην έρημοχύνει το ελάχιστο νερό που προσφέρουν στον ίδιο, θέλοντας να είναι σε ίση μοίρα με τους στρατιώτες του. Ως ιδανικός ιππότης, ο κατακτητής του κόσμου αναζητά την σοφία και την αθανασία. Όμως στην συνάντηση του με τους Γυμνοσοφιστές Βραχμάνους ο Δάνδαμης του επισημαίνει ότι οι κατακτήσεις δεν προστατεύουν από τον θάνατο και, ενώ θα φτάσει ι στο Νερό της Ζωής, που είναι η πηγή της Αθανασίας, δεν θα καταφέρει να πιει από αυτό. Ακόμη και ο ανίκητος Αλέξανδρος δεν μπορεί να νικήσει τον θάνατο και τελικά δεν μπορεί ούτε το αντικείμενο του πόθου του να αποκτήσει. Σε μία από τις πιο γοητευτικές Μεσαιωνικές προσθήκες στον θρύλο του, ο ήρωας βρίσκεται σε έναν παράδεισο με πανέμορφες γυναίκες, ερωτεύεται και θέλει να πάρει μαζί του την πεντάμορφη, αλλά καταλαβαίνει ότι αυτό είναι αδύνατο, όταν μαθαίνει την αληθινή της φύση. Κάθε χειμώνα οι κοπέλες πεθαίνουν και βυθίζονται στην γη για να ξαναγεννηθούν την άνοιξη και έτσι παραμένουν πάντα νέες και όμορφες. Η ευτυχία και ο έρωτας δεν μπορούν να είναι αιώνια. Στον κόσμο των τροβαδούρωνο έρωτας είναι σαν την Ανατολή, ένας τόπος όπου μπορείς να ζήσεις τις επιθυμίες σου, αλλά δεν μπορείς να τον έχεις για πάντα. Στον ρομαντικό αυτό περιβάλλον ο Αλέξανδρος είναι ένας πραγματικός ήρωας της γνώσης. Αφού κατακτά τον «οριζόντιο» κόσμο με τηνευφυΐακαι την στρατιωτική του δεινότητα, θέλει να γνωρίσει και τον «κάθετο», τον βυθό της θάλασσας και τον ουρανό. Έτσι, φτιάχνει ένα γυάλινο βαθυσκάφος- τον Καταδυτικό Κώδωνα- και κατεβαίνει στον βυθό. Εκεί παρατηρεί τους νόμους της θάλασσας, που είναι ίδιοι με της στεριάς: το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό, εκτός αν το τελευταίο σκαρφιστεί κάποιο έξυπνο κόλπο για να ξεφύγει…

Και έρχεται η στιγμή του Ουράνιου Ταξιδιού.Ο ήρωας βρίσκεται λίγο έξω από την Βαβυλώνα- την τελευταία στάση της ζωής του. Βλέπει τους γρύπες, φτερωτά πλάσματα με χαρακτηριστικά αετού και λιονταριού, και συλλαμβάνει την ιδέα να εξερευνήσει τον ουρανό και τα μυστικά του.«Θέλω να ανέβω στον ουρανό και να δω τον ουράνιο θόλο…», λέει Και κατασκευάζει μία «πτητική μηχανή», ένα ιδιότυπο άρμα, στο οποίο ζεύει τους γρύπες και το οδηγεί ο ίδιος προς το στερέωμα, δελεάζοντας τους γρύπες με κομμάτια κρέατος καρφωμένα σε λόγχη που όσο τα σηκώνει, τόσο οι γρύπες πετούν ψηλότερα για να τα φτάσουν. Όμως επάνω από τα σύννεφα η ζέστη γίνεται ανυπόφορη, ο Αλέξανδρος χάνει τη δύναμη του, δεν μπορεί πια να συνεχίσει να δελεάζει τους γρύπες με το κρέας και αυτοί τον κατεβάζουν στην γη. Η ατυχής κατάληξη του ταξιδιού στο χριστιανικό ακροατήριο υπενθυμίζει τα ανθρώπινα όρια και διδάσκει ταπεινότητα.

Ωστόσο, μολονότι ο τέχνασμα με το κρέας ακούγεται κάπως απλοϊκό, η ανάληψη του ήρωα με το φτερωτό άρμα που ισοδυναμεί με αποθέωση έχει βαθιές ρίζες στην αρχαία παράδοση και δεν είναι σίγουρα τυχαίο, ότι αυτή η εικόνα θριάμβου θα είναι για μισή σχεδόν χιλιετίαη πιο δημοφιλής παράσταση του Αλέξανδρου σε αρχιτεκτονικά ανάγλυφα, σε μικρογραφίες χειρογράφων, στην διακόσμηση κάθε είδους αντικειμένων, ακόμη και σε υφάσματα.

Η σχέση του Αλέξανδρου με την Ανατολή, όπως την είδαν στον Μεσαίωνα, τον κάνει αρχέτυπο του ηγεμόνα, εκπολιτιστή και εξερευνητή που χαρτογραφεί το πιο «σκοτεινό» κομμάτι της γης και της παγκόσμιας πραγματικότητας. Στη συγγραφή των μεσαιωνικών Παγκόσμιων Ιστοριών - Χρονικών που ξεκινούσαν από τα βιβλικά χρόνια και έφταναν έως τις Σταυροφορίες και τις σύγχρονες με τους συγγραφείς μέρες, το Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου κάλυπτε το κενό ανάμεσα στην Παλαιά Διαθήκη και το Βιβλίο των Μακκαβαίων, που αφορά στη ζωή των Ιουδαίων στα ελληνιστικά χρόνια.

Η επίσκεψη του στην Ιερουσαλήμ, η Επιστολή στον Αριστοτέλη περί Ινδίας, η συζήτηση με τον Δάνδαμη και ιδιαίτερα ο αποκλεισμός των Ακαθάρτων Λαών, των Γωγ και Μαγώγ, κάνει τον Αλέξανδρο μέρος της παγκόσμιας χριστιανικής παράδοσης. Από τότε, θρύλος και θρησκευτική παράδοση σμίγουν αξεδιάλυτα στο πρόσωπο του. Τα θρυλικά μέρη που εξερεύνησε ο Κοσμοκράτορας έγιναν μέρος των μεγάλων μεσαιωνικών Χαρτών του Κόσμου, των περίφημων Mappae Mundi. Οι μυθικές ιστορίες του Αλέξανδρου στην Ινδία περιγράφονται να ξεκινούν κάπου κοντά στις Κάσπιες Πύλες, που τις περνά για να διασχίσει τον Καύκασο, συγχέοντάς τον με τον Ινδικό Καύκασο (Χιντού–Κους) και τις περιοχές που ο Ηρακλής είχε επιτελέσει μερικούς από τους άθλους του. Σε αυτούς τους τόπους γίνεται η συνάντηση του βασιλιά με τις Αμαζόνες, εκεί βρίσκονται οι Κυνοκέφαλοι, οι Ακάθαρτοι λαοί Γωγ και Μαγώγ που ο Αλέξανδρος θα αποκλείσει χτίζοντας τείχη, ενώ επάνω από την Ινδία βρίσκεται ο Επίγειος Παράδεισος. Ίσως ο ίδιος παράδεισος που στο τέλος του Μεσαίωνα είχε την ελπίδα να ανακαλύψει διασχίζοντας τον ωκεανό ο Χριστόφορος Κολόμβος.