Ο Φίλιππος, όπως και οι υπόλοιποι νεαροί Μακεδόνες που βρέθηκαν να περνούν τα τρία κρίσιμα χρόνια της εφηβείας τους ως όμηροι στην Θήβα, είχαν την ευκαιρία να ασκηθούν μαζί με τους νεαρούς Θηβαίους στο γυμνάσιο της πόλης, για την οποία η στρατιωτική εκπαίδευση των πολιτών της αποτελούσε βασική υποχρέωση του κράτους.

Και ακόμη είχε την σπουδαία ευκαιρία να γνωρίσει τον Επαμεινώνδα, τον μεγαλύτερο στρατηγό της εποχής, και να διδαχτεί την τέχνη του πολέμου από τον ίδιο τον Πελοπίδα.

Έτσι, μόλις επέστρεψε στην Μακεδονία, ξεκίνησε να εκπαιδεύει τον στρατό του και μόλις έγινε βασιλιάς προχώρησε αμέσως σε τολμηρές μεταρρυθμίσεις που είχαν σαν αποτέλεσμα ο μακεδονικός στρατός να γίνει όχι μόνον η πρώτη δύναμη της εποχής, αλλά, όπως αποδείχτηκε στην πράξη, ουσιαστικά ανίκητος.

Μέχρι τότε το κύριο πολεμικό σώμα του βασιλείου ήταν το ιππικό των εταίρων, των «φίλων»που πλαισίωναν τον βασιλιά ως αριστοκράτες και επίλεκτοι.

Το πεζικό ήταν ανοργάνωτο και, αν όχι ουσιαστικά ανύπαρκτο, πάντως πολύ υποδεέστερο από την φάλαγγα των οπλιτών που αποτελούνταν από πολίτες των δημοκρατικών πόλεων-κρατών.

Μετά την πανωλεθρία από τους Ιλλυριούς του 360 π.Χ., ο στρατός είχε αποδεκατιστεί και έτσι ο Φίλιππος έπρεπε και μπορούσε να αρχίσει από την αρχή.

Πρώτη φροντίδα του να δημιουργήσει ικανό και αξιόμαχο πεζικό, την φάλαγγα των «πεζεταίρων», των πεζών «φίλων» του βασιλιά που, δίνοντας τους αυτόν τον εξαιρετικά τιμητικό τίτλο, τους επαναπροσδιόριζε κοινωνικά.

Με δεδομένο μάλιστα ότι αυτοί ήταν ασθενέστεροι οικονομικά και θα ήταν δυσκολότερο να ανταποκριθούν στα έξοδα του εξοπλισμού, αλλά και στην μακροχρόνια απουσία από τις παραγωγικές τους δραστηριότητες, λόγω των γυμνασίων και των εκστρατειών, προχώρησε και στην θέσπιση αμοιβών με χρήματα, αλλά και με κλήρους γης και παραχώρηση ιδιοκτησιών στις νέες περιοχές, όπου εξαπλώνονταν το βασίλειο και στις νέες πόλεις που δημιουργούνταν.

Ο οπλισμός του πεζικού άλλαξε και έγινε ελαφρότερος, εξασφαλίζοντας μεγαλύτερη ευκινησία. Την θέση της βαριάς μεγάλης κυκλικής ασπίδας πήρε μια μικρότερη και ελαφρύτερη που κρεμούσαν στον αριστερό ώμο και έτσι ο σχηματισμός της φάλαγγας πύκνωσε.

Το χαρακτηριστικό μακεδονικό κράνος παρέμεινε, ο θώρακας, φτιαγμένος από ύφασμα και δέρμα, ήταν πιο εύχρηστος και σίγουρα πιο οικονομικός.

Το κύριο όπλο με το όποιο εξοπλίστηκαν οι πεζέταιροι ήταν η σάρισα, μια ισχυρότατη λόγχη με βαριά σιδερένια αιχμή και μήκος που έφτανε τα 6,5 μέτρα (20 μακεδονικά πόδια), ένα πραγματικό υπερόπλο που έγινε το σήμα κατατεθέν της μακεδονικής φάλαγγας και μεταμόρφωσε το μακεδονικό πεζικό στον αποτελεσματικότερο στρατό της εποχής.

Την σάρισα την κρατούσαν και με τα δύο χέρια. Την ώρα της επίθεσης οι φαλαγγίτες των πρώτων πέντε σειρών την κατέβαζαν, δημιουργώντας ένα προεξέχον θανατηφόρο τείχος από αλλεπάλληλές σιδερένιες αιχμές.

Αυτό εξασφάλιζε ότι ο αντίπαλος δεν θα προλάβαινε καν να φτάσει στον Μακεδόνα στρατιώτη, πριν δεχτεί το πρώτο χτύπημα, και έπειτα θα ήταν πολύ δύσκολο να το παρακάμψει για να χτυπήσει και ο ίδιος.

Οι σάρισες των επόμενων σειρών ήταν υψωμένες επάνω από τα κεφάλια των στρατιωτών, αποκρούοντας τα βέλη και τα ακόντια που εκτοξεύονταν από τον αντίπαλο.

Το ιππικό των εταίρων εξακολούθησε να έχει τον βαρύνοντα ρόλο του. Οι ιππείς που δεν κρατούσαν ασπίδες, γιατί αυτές θα δυσκόλευαν τις κινήσεις τους, προστατεύονταν χάρη στην βαριά πανοπλία -κράνος, θώρακα και περιτραχήλιο- και φορούσαν μπότες.

Στα παραδοσιακά επιθετικά τους όπλα - το δόρυ και το σχετικά κοντό μονόκωπο σπαθί, την κωπίδα ή μάχαιρα- προστέθηκε η ιδιαίτερα αποτελεσματική σάρισα του ιππικού που ήταν λίγο μικρότερη από εκείνη των πεζεταίρων (περίπου 5,20 μ. δηλαδή 16 μακεδονικά πόδια) και χάρη στην βαριά σιδερένια αιχμή της και τον, συχνά ακόμη βαρύτερο σιδερένιο σαυρωτήρα, ήταν εξίσου αποτελεσματική και προς τις δύο κατευθύνσεις.

Για μεγαλύτερη ευελιξία, για την καλύτερη σύνδεση των διάφορων σωμάτων μεταξύ τους και κυρίως για την προστασία των πλευρών της φάλαγγας των πεζεταίρων ο Φίλιππος δημιούργησε ένα νέο επίλεκτο σώμα, τους «Υπασπιστές», ένα είδος ‘ειδικών δυνάμεων’ που αποτελούνταν από άριστους πολεμιστές με πλήρη αμυντική εξάρτηση και μεγάλη στρογγυλή ασπίδα.

Αυτοί ήταν εξοπλισμένοι με δόρυ, ακόντιο και σχετικά μακρύ ξίφος. Οι Υπασπιστές είχαν ελευθερία κινήσεων, μπορούσαν να μάχονται σώμα με σώμα και να αναλαμβάνουν ειδικές αποστολές.

Βασικό στοιχείο για την αποτελεσματικότητα της Μακεδονικής φάλαγγας, όπως και όλων των άλλων σωμάτων ήταν ο άριστος συντονισμός, η ταχύτητα και η ακρίβεια των κινήσεων, πράγμα που προϋπέθετε σκληρή, συνεχή και συντονισμένη εξάσκηση.

Την εκπαίδευση και την συνεχή άσκηση των Μακεδόνων, ώστε να είναι συνεχώς ετοιμοπόλεμοι και να μπορούν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της μάχης όλες τις εποχές του χρόνου κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες και σε πολύ διαφορετικούς τόπους επέβλεπε ο ίδιος ο βασιλιάς.

Ο Φίλιππος γνώριζε ότι κρίσιμο στοιχείο για την επιτυχία των σχεδίων του για την δημιουργία ενός αποτελεσματικού και νικηφόρου στρατεύματος ήταν η συστηματική εκπαίδευση και ο κεντρικός έλεγχος.

Εφαρμόζοντας λοιπόν τα διδάγματα της Θήβας, φαίνεται ότι προχώρησε στην δημιουργία συστηματικά οργανωμένων εκπαιδευτικών μονάδων που δεν είναι άλλες από τα γυμνάσια, τα οποία είχαν σκοπό να εκπαιδεύουν καλούς πολίτες για τις πόλεις και καλούς στρατιώτες για τον βασιλιά.

Δεν είναι σίγουρα τυχαίο ότι ακριβώς αυτή την εποχή τα γυμνάσια αποκτούν συγκροτημένη αρχιτεκτονική διαμόρφωση με παλαίστρες, χώρους διδασκαλίας και χώρους άσκησης.

Πιθανότατα ο Φίλιππος εξόπλισε με γυμνάσια όλες τις πόλεις του βασιλείου που ίδρυε ή αναδιοργάνωνε. Καλά γνωστό είναι το γυμνάσιο της Αμφίπολης, εν μέρει έχει ανασκαφεί το γυμνάσιο των Αιγών, ενώ εξαιρετική σημασία για την έρευνα αυτών των δομών έχει το βασιλικό γυμνάσιο των επίλεκτων που ταυτίστηκε πρόσφατα στην Μίεζα.

Ο Μακεδόνας βασιλιάς εξέλιξε τις πολεμικές τακτικές των Θηβαίων. Βασικά στοιχεία της πολεμικής τακτικής του ήταν η συνεργασία μεταξύ των διαφόρων σωμάτων, η καταδίωξη των εχθρικών σχηματισμών σε μεγάλη απόσταση με το ιππικό, η ενίσχυση μιας πτέρυγας και γενικά η έμφαση στην επίθεση παρά στην άμυνα.

Μια τυπική τακτική μάχης ήταν εκείνη «της σφύρας και του άκμονα», όπου το ιππικό ως σφήνα διείσδυε ανάμεσα στις τάξεις των αντιπάλων και σαν σφυρί τους έσπρωχνε προς το αμόνι που δεν ήταν άλλο από το θανατηφόρο τείχος των σαρισοφόρων.

Για την στρατολόγηση το κράτος χωρίσθηκε σε περιφέρειες που αντιστοιχούσαν στιςπαραδοσιακέςπεριοχές των Μακεδόνων, αλλά και των νεοπροσαρτηθέντων φυλετικών βασιλείων (Ελίμεια, Λυγκιστίς, Ορεστίς κλπ.) και των πόλεων.

Το ιππικό των εταίρων αποτελούνταν από «ίλες» των 150 ανδρών, η φάλαγγα των πεζεταίρων από «τάξεις» των 1.000-1.500 ανδρών, ενώ οι υπασπιστές χωρίζονταν σε χιλιαρχίες. Οι τάξεις και οι χιλιαρχίες χωρίζονταν σε λόχους.

Η βασιλική φρουρά αποτελούνταν από δύο αγήματα, ένα εταίρων και ένα υπασπιστών.

Η αναβάθμιση του στρατού ήταν ποιοτική, αλλά και ποσοτική: μόλις ένα χρόνο μετά την ανάληψη της εξουσίας, ο Φίλιππος κατάφερε να συγκεντρώσει 10.000 πεζέταιρους, αριθμό που δεν θα τολμούσαν ούτε να τον ονειρευτούν οι προηγούμενοι βασιλείς, ο οποίος στο τέλος της βασιλείας του είχε φτάσει τους 24.000.

Και βέβαια εκτός από τους Μακεδόνες, υπήρχαν και μισθοφόροι, συμμαχικά σώματα, όπως οι Θεσσαλοί ιππείς, αλλά και βοηθητικά σώματα (ακοντιστές, τοξότες, σφενδονήτες κλπ.) από τα έθνη που είχαν γίνει υπήκοοι του βασιλιά.

Με την δημιουργία της φάλαγγας των πεζαιτέρων, με την προσωπική συμμετοχή και την επίβλεψη της εκπαίδευσης τους, με δώρα και προσωπική επαφή ο Φίλιππος εξασφάλιζε το χτίσιμο προσωπικών δεσμών, αλλά και σχέσεων εξάρτησης που ενίσχυαν την δική του θέση ως σημείο αναφοράς και εδραίωναν την πίστη των στρατιωτών στο πρόσωπό του.

Ο στρατός των Μακεδόνων έγινε έτσι στρατός του βασιλέως που λειτουργούσε ως σύμβολο ενότητας και αλληλεγγύης, υπέρμαχος και υπερασπιστής του λαού του, που μπορούσε να αναπτερώνει το ηθικό των ανδρών, να εμπνέει και να καθοδηγεί.