Αλέξανδρος και Ολυμπιάδα

Αλέξανδρος και Ολυμπιάδα

Μητέρα και γιος , Ολυμπιάδα και Αλέξανδρος. Μία σχέση σύνθετη και βαθιά, που εκφράζει όσο καμιά άλλη στη μακραίωνη αρχαία Ελληνική ιστορία την μοναδική αφοσίωση και τη ζωτική αλληλεξάρτηση μεταξύ μητέρας και παιδιού: στο βασίλειο των Μακεδόνων κανείς δεν μπορούσε να αμφισβητήσει τη σχέση της μητέρας με το παιδί της, καθώς μόνο αυτή ήταν τυπικά και ουσιαστικά η εφ’ όρου ζωής συνήγορός του. Η γυναίκα, άλλωστε, στη βασιλική αυλή των Τημενιδών- μητέρα, σύζυγος, κόρη ή αδερφή- ποτέ δεν περιορίστηκε σε έναν παθητικό ρόλο. Κι ενώ στην κοινωνία της αθηναϊκής δημοκρατίας το παιδί συνδεόταν κατά κύριο λόγο με τον πατέρα του, και επομένως ο ρόλος της μητέρας γρήγορα υποβαθμιζόταν, στο Μακεδονικό βασίλειο η μάνα ήταν η μόνη σταθερή σχέση για το παιδί της: η μητέρα όφειλε να διεκδικήσει τα συμφέροντα και το δικαίωμά του στο βασιλικό θρόνο- αν ήταν αγόρι- και καθώς ο ρόλος της αυτός μπορούσε να διαρκέσει για πάντα, οι ζωές των δύο πολύ συχνά ταυτίζονταν.

Ο Αλέξανδρος απέκτησε εμπιστοσύνη στις δυνάμεις και στις δυνατότητές του χαρακτήρα του σε μικρή ηλικία, από τις προσπάθειες της Ολυμπιάδας να του εμπνεύσει ασφάλεια με όλους τους δυνατούς τρόπους και φυσικά με την άνευ όρων αγάπη της. Μέσα στο πολυγαμικό περιβάλλον της Μακεδονικής αυλής, το σπίτι της μητέρας είναι ο τόπος αναφοράς και διαμόρφωσης του ψυχικού και πνευματικού κόσμου του παιδιού.

Όλες οι μαρτυρίες μας παραδίδουν πως η Ολυμπιάδα μετέδωσε στον Αλέξανδρο το στοιχείο της βαθιάς θρησκευτικότητας, που αποτελούσε ένα σημαντικό κομμάτι της ψυχοσύνθεσης και της ίδιας. Ο Ολύμπιος Δίας, ο Διόνυσος, οι Μεγάλοι Θεοί, η Μητέρα Θεά, οι Μούσες και φυσικά ο Ηρακλής Πατρώος. Λατρείες, στις οποίες ο Αλέξανδρος συμμετείχε συχνά με τη μητέρα του και πιθανόν να ήταν αυτός ο λόγος που υπήρξε ανοικτός στη δύναμη των θεών από θρησκείες και λατρείες σε όλα τα μέρη του κόσμου που ο ίδιος γνώρισε. Όταν μάλιστα αποκτήσει πλούτο από τις εκστρατείες του στο μέλλον, θα συμπεριλάβει στα σχέδια του την ανοικοδόμηση έξι ελληνικών ιερών, ανάμεσα στα οποία και τη Δωδώνη, το αγαπημένο ιερό μέρος της Ηπειρώτισσας μητέρας του, με το τεράστιο για την εποχή ποσό των 1.500 ταλάντων- έργο που θα το ολοκληρώσει τελικά ο βασιλιάς Πύρρος.

Πάνω από το θεϊκό δίκτυ, η Ολυμπιάδα τύλιξε τον γιό της και με τον ηρωικό μανδύα. Η καταγωγή της από τους Αιακίδες υπήρξε πάντα ένα στήριγμα και πηγή της ταυτότητας και της ύπαρξης, τόσο της δικής της όσο και των παιδιών της. Η προγονική μορφή του Αχιλλέα θα δεσπόσει σε όλη τη ζωή του Αλέξανδρου, ως πραγματικό- και όχι μυθικό- πρόσωπο, και σε πολλές περιπτώσεις θα ταυτιστεί μαζί του και θα επιδιώξει να τον ξεπεράσει σε ηρωισμό. Έχοντας πάντα στο μυαλό του πως ο Αχιλλέας γεννήθηκε από αθάνατη μητέρα- τη Νηρηίδα Θέτιδα- δεν θα διστάσει πολύ αργότερα να εκμυστηρευτεί σε κοντινούς του φίλους «η μεγαλύτερη ανταμοιβή για τις προσπάθειές και τους κόπους μου θα είναι αν η μητέρα μου Ολυμπιάδα κερδίσει την αθανασία όταν θα φύγει από τη ζωή» (Κούρτιος Ρούφος 9.6.26).

Θα μπορούσε ακόμη η Ολυμπιάδα να ευθύνεται και για το θέμα της θεϊκής καταγωγής του Αλέξανδρου, που αργότερα συνδέθηκε με τη θεοποίησή του. Δεν γνωρίζουμε όμως αν η ίδια η Ολυμπιάδα αποκάλυψε ποτέ στο γιό της ή αρνήθηκε την απόκρυφη παράδοση της ένωσής της με τον Δία, καρπός της οποίας είπανε πως ήταν ο Αλέξανδρος. Στα εξωτερικά, τουλάχιστον, χαρακτηριστικά λένε πως ο Αλέξανδρος δεν έμοιαζε με τον πατέρα του, παρά είχε κληρονομήσει πολλά στοιχεία της μητέρας του.

Ακόμη και στο θέμα της εκπαίδευσης, η Ολυμπιάδα είχε τον κύριο λόγο έως τα δεκατέσσερα χρόνια του Αλέξανδρου. Η ίδια τον επέβλεπε στο σπίτι και επέλεγε τους δασκάλους του, όπως το συγγενή της Λεωνίδα από την Ήπειρο και τον Λυσίμαχο από τη γειτονική Ακαρνανία.

Μάνα και γιος υπήρξαν μία «πολιτική ενότητα» και ενεργούσαν πάντα με σύμπνοια σε κάθε θέμα που αφορούσε τη θέση, το συμφέρον και την τιμή τους στην αυλή του Φιλίππου. Η αρχή ίσως να έγινε με την περιβόητη υπόθεση του σατράπη της Καρίας Πιξώδαρου, που επιδίωξε να ενισχύσει τη συμμαχία του με τη Μακεδονία προτείνοντας το γάμο της κόρης του Άδας με τον Αρριδαίο, ετεροθαλή αδερφό του Αλέξανδρου. Μετά από παρότρυνση της Ολυμπιάδας που φοβήθηκε πως μία τέτοια κίνηση υπονόμευε τη θέση του γιού της στο βασιλικό θρόνο, αλλά και πιστών φίλων του φίλων, ο Αλέξανδρος θα έρθει σε αντιπαράθεση με τον πατέρα του: θα αντιπροτείνει το δικό του γάμο με την Άδα , εν αγνοία του πατέρα του, προκαλώντας την οργή του.

Η συνέχεια δόθηκε στο συμπόσιο του γάμου του Φιλίππου με την Κλεοπάτρα, την ανιψιά του Αττάλου, μετά τη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ., ο Φίλιππος θα μείνει αμέτοχος όταν ο Άτταλος αμφισβητήσει έμμεσα τη διαδοχή του Αλέξανδρου στο θρόνο. Η οργή του Αλέξανδρου θα προκαλέσει τον Φίλιππο να έρθει εναντίον του γιου του, ευτυχώς χωρίς επιτυχία. Αν και γράφτηκαν άπειρες ερμηνείες για τη δυσαρέσκεια μητέρας και γιου για το γάμο του πατέρα τους και το φόβο ενός νέου, εν δυνάμει διαδόχου από αυτόν, ίσως θα έπρεπε περισσότερο να σταθούμε στο γεγονός της υποβάθμισης της τιμής του Αλέξανδρου και της μητέρας του: έτσι εξηγείται πώς και οι δύο φεύγουν άμεσα αυτοβούλως από τη Μακεδονική αυλή, καθώς ο Αλέξανδρος θα συνοδεύσει τη μητέρα του στην πατρίδα της την Ήπειρο και ο ίδιος θα ταξιδέψει σε ένα Ιλλυρικό βασίλειο. Ένα χρόνο σχεδόν αργότερα, η δολοφονία του Φιλίππου στις Αιγές θα ενώσει για ακόμη μια φορά τη μητέρα με τον γιο, για να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε υποψία εναντίον τους και να διασφαλίσουν τη διαδοχή του Αλέξανδρου στην ηγεσία του Μακεδονικού βασιλείου. Μέσα σε ένα χρόνο, οι εχθροί τους βρίσκουν το θάνατο και ο Αλέξανδρος γίνεται ο νέος Μακεδόνας βασιλιάς, έχοντας την απόλυτη υποστήριξη των Μακεδόνων.

Στις παραμονές της εκστρατείας στην Ασία, η Ολυμπιάδα δεν κάνει κάτι διαφορετικό από μία σύγχρονη μάνα που ο γιός της φεύγει για το πεδίο της μάχης: μόνο που η σημερινή προσευχή για την Ολυμπιάδα της αρχαιότητας δεν ήταν παρά το ερώτημα της στο μαντείο του Απόλλωνα στη Μικρά Ασία για επιτυχή έκβαση της εκστρατείας του γιού της, το οποίο ήταν θετικό. Βέβαια, τότε μάλλον δεν έλαβε κάποιο προμήνυμα για τον πρόωρο θάνατό του… Η Ολυμπιάδα συνόδευσε τον γιό της στην αρχή του ταξιδιού έως την Αμφίπολη, όπου χωρίστηκαν και έκτοτε δεν τον ξαναείδε ποτέ.

Η επικοινωνία, ωστόσο, των δύο δεν σταμάτησε εκεί . Οι δυο τους ήταν βαθύτατα συνδεδεμένοι. Με ένα αφιέρωμά της (φιάλη) στο λατρευτικό άγαλμα της θεάς Υγείας στην Ακρόπολη των Αθηνών, η Ολυμπιάδα φαίνεται πως ευχαρίστησε τη θεά που έσωσε το γιο της από μία ασιατική αρρώστια. Ο Αλέξανδρος της έστελνε συνέχεια δώρα, σκεύη και υφάσματα πολυτελή από τη μακρινή Ανατολή. Πολλές φορές η ίδια του ζητούσε πράγματα απλά- που φυσικά μόνο ο γιος της μπορούσε να καταλάβει-, όπως να της στείλει έναν δούλο για την ίδια, με ειδικές γνώσεις στην τελετουργική μαγειρική. Τα πολύτιμα, όμως, λάφυρα και τους θησαυρούς η Ολυμπιάδα συχνά τους «επένδυε» σε θρησκευτικές δωρεές, συνήθως για λόγους πολιτικούς και διπλωματίας: από το θησαυρό που έστειλε ο Αλέξανδρος από την πολιορκία της Γάζας το 332 π.Χ. -190 χρυσούς περσικούς δαρεικούς (νομίσματα)- η Ολυμπιάδα πλήρωσε για τα χρυσά διαδήματα που δώρισε στο Πανελλήνιο ιερό των Δελφών.

Μητέρα και γιός είχανε πολύ συχνή αλληλογραφία, στην οποία η Ολυμπιάδα ενημέρωνε αδιάλειπτα τον Αλέξανδρο αναφορικά με οικογενειακά και πολιτικά θέματα. Τις επιστολές ο Αλέξανδρος τις κρατούσε μυστικές από τους συντρόφους του· εκτός από μία φορά που, όπως λέγεται, ο Ηφαιστίωνας διάβασε ανοιγμένο γράμμα και ο Αλέξανδρος τον άφησε, σφραγίζοντας με μία χαρακτηριστική κίνηση το στόμα του με το δαχτυλίδι, για να μην φανερώσει το περιεχόμενό του. Όταν ο Αλέξανδρος πέρασε στην Ασία, η Ολυμπιάδα παρέμεινε στη Μακεδονία ως η αδιαμφισβήτητη πια βασίλισσα μητέρα, που σκοπό της ζωής της έθεσε να προασπίζει τη εξουσία του γιου της- και της ίδιας. Ένα μέρος των επιστολών της ήταν συμβουλές γενικές, όπως να προσέχει να μην κάνει στους φίλους του πολλά και μεγάλα δώρα: «Να βρεις άλλον τρόπο να προσφέρεις ευεργεσίες στους φίλους σου και να τους τιμάς. Γιατί τώρα τους κάνεις ίσους με βασιλιάδες και φροντίζεις να έχουν πολλούς φίλους, ενώ εσύ απογυμνώνεσαι» (Πλούταρχος 39.4-5).

Συχνά, όμως, οι συμβουλές της Ολυμπιάδας γίνονταν προειδοποιήσεις και υποδείξεις. Μετά τη δολοφονία του Φιλώτα πιθανόν να προειδοποίησε τον Αλέξανδρο για την ανάμειξη του Αμύντα, που πέρασε για αυτό το λόγο από δίκη (Κούρτιος 7.1) και γράφτηκε ακόμη πως προειδοποίησε τον γιο της για τον Αλέξανδρου τον Λυγκηστή, που μετά από καιρό θα συλληφθεί για τις επαφές που διατήρησε με τον Πέρση βασιλιά Δαρείο. Επίσης, σε πολλές επιστολές της πρέπει να έγραφε και για την αντιπαλότητά της με τον Αντίπατρο, στον οποίο ο Αλέξανδρος ανέθεσε τα καθήκοντα του επιμελητή της Μακεδονίας. Η Ολυμπιάδα βρισκόταν σε οξεία αντιπαράθεση μαζί του, γιατί κατά τη γνώμη της διέβλεπε συχνά στις κινήσεις του Αντίπατρου την πρόθεσή του να υπερβεί την εξουσία του Αλέξανδρου και τελικά να τον υποσκελίσει στη Μακεδονία και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Πόσο επηρέαζαν τον Αλέξανδρο οι υποδείξεις της μητέρας του; Σίγουρα τις λάμβανε σοβαρά υπόψη, αν και οι συγγραφείς που έγραψαν για αυτές αρκετούς αιώνες αργότερα, μας μετέφεραν μία εικόνα γενικά αρνητική για το χαρακτήρα και την τάση παρεμβατικότητας της Ολυμπιάδας στις πολιτικές αποφάσεις του βασιλιά· ίσως γιατί μία τόσο δυνατή γυναικεία προσωπικότητα- και ειδικά από την εποχή της μοναρχίας- δεν ήταν τόσο αρεστή ή ακόμη γιατί προσπαθούσαν να δικαιολογήσουν τις ανάρμοστες και βίαιες συμπεριφορές του Αλέξανδρου, όπως τις εκτελέσεις συντρόφων του. Οι «λάθος συμβουλές» της και ο «βίαιος χαρακτήρας» που κληροδότησε στον γιο της ευθύνονται για όλα τα άσχημα του Αλέξανδρου. Ακόμη και στη μοιραία αντιπαράθεσή της με τον Αντίπατρο, η Ολυμπιάδα φέρεται να τον έχει κατηγορήσει για συνομωσία, μετά το θάνατο του Παρμενίωνα και του Φιλώτα, ώστε ο Αλέξανδρος να πειστεί να τον αντικαταστήσει με τον Κρατερό. Αν και, όπως γράφτηκε, ο Αλέξανδρος δεν της επέτρεπε να επεμβαίνει σε πολιτικές και στρατιωτικές αποφάσεις, η συναισθηματική πίεση που του ασκούταν από την Ολυμπιάδα, πολλές φορές τον λύγιζε: Όταν κάποτε ο Αντίπατρος του έστειλε ένα μεγάλο γράμμα εναντίον της, διαβάζοντάς το ο Αλέξανδρος είπε ότι «ο Αντίπατρος αγνοεί πως ένα δάκρυ της μητέρας μπορεί να σβήσει δέκα χιλιάδες γράμματα»… Και όσες φορές τύχαινε να τον μαλώσει ως μητέρα για τις πράξεις του, ήρεμα ανεχόταν το θυμό της.

Πόσο τυχαίο είναι ακόμη το γεγονός ότι ο Αλέξανδρος σε όλη του τη ζωή έδειχνε ιδιαίτερο σεβασμό στις γυναίκες; Μία αρχή, που οπωσδήποτε προέρχεται από τη μητέρα. Κανένα περιστατικό από όσα έχουν ειπωθεί και κανένας συγγραφέας, ούτε και όσοι δεν είχαν θετική γνώμη για τον Αλέξανδρο, δεν αναφέρουν ανάρμοστη συμπεριφορά σε γυναίκα· ο ίδιος μάλιστα τιμωρούσε όσους συντρόφους και στρατιώτες φέρονταν ακατάλληλα σε ελεύθερες γυναίκες, ενώ παραδειγματική θα είναι η προστατευτική στάση του Αλέξανδρου απέναντι στις γυναίκες της οικογένειας του Δαρείου, όταν θα πιαστούν αιχμάλωτες.

Ίσως το πιο σταθερό σημείο αναφοράς για τον Αλέξανδρο να ήταν η Ολυμπιάδα, που η ζωή της όλη υπήρξε απόλυτα συνδεδεμένη με τη μοίρα του γιού της.