Η περιέργεια του Αλέξανδρου για το μεγαλείο της φύσης και της ζωής και η δίψα του για γνώση άλλαξε με τρόπο ριζοσπαστικό την έννοια της κατάκτησης και η κατάκτηση της Οικουμένης έγινε κατάκτηση της γνώσης, προσπάθεια για την κατανόηση του κόσμου.

Η διερεύνηση των εδαφών κατά τη διάρκεια της εκστρατείας αποτελούσε οπωσδήποτε μέρος της στρατηγικής του Αλέξανδρου, ήταν άλλωστε απαραίτητη για τον σχεδιασμό της επόμενης στρατιωτικής επιχείρησης. Ωστόσο, η στελέχωση ομάδων από επιστήμονες και σοφούς που ακολουθούν από την αρχή τον στρατό ή προστίθενται στην πορεία, προσδίδει ένα νέο, εξερευνητικό και επιστημονικό χαρακτήρα στην επιχείρηση. Άλλωστε ο Αλέξανδρος είχε μυηθεί από τον Αριστοτέλη στην επιστημονική σκέψη και γνώριζε την αξία της εμπειρικής παρατήρησης, της συλλογής και της καταγραφής των πληροφοριών.

Πρώτο, βασικό μέλημα αποτελεί η συστηματική καταγραφή των γεγονότων κατά την πορεία του στρατού στην Ανατολή. Στις «Βασίλειες Εφημερίδες» καταγράφονται με κάθε λεπτομέρεια τα καθημερινά πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα, οικονομικά στοιχεία και όλες οι δραστηριότητες του βασιλιά. Υπεύθυνοι για την σύνταξη τους ήταν ο Ευμένης, αρχιγραμματέας του Φιλίππου και το βοηθός του Διόδοτος. Ο Καλλισθένης από την Όλυνθο είναι ο επίσημος ιστοριογράφος της εκστρατείας, έχοντας την ευθύνη να στέλνει υλικό στην Ελλάδα σαν «πολεμικός ανταποκριτής».

Και άλλα πρόσωπα με πολλές ικανότητες, άξια της εκτίμησης του Αλέξανδρου, θα διαδραματίσουν σημαντικότατο ρόλο στην ιστορική καταγραφή της εκστρατείας της Ανατολής: ο Αριστόβουλος ο Κασσανδρεύς, γεωγράφος και αρχιτέκτων, ο νησιώτης Ονησίκριτος, κυνικός φιλόσοφος και ικανός ναυτικός, ο κρητικός Νέαρχος ναύαρχος και αρχηγός της αποστολής του περίπλου στον Ινδικό Ωκεανό, ο Αναξιμένης του Αριστοκλέους και ο Πτολεμαίος του Λάγου, φίλος και σύντροφος του Αλέξανδρου από τα χρόνια της μαθητείας στο βασιλικό γυμνάσιο της Μίεζας.

Όλοι θα συγγράψουν στη συνέχεια την δική τους ιστορία για τον βασιλιά και τις περιπέτειες του εκστρατευτικού σώματος στην Ανατολή. Ο Μαρσύας, παιδικός φίλος του Αλέξανδρου, θα γράψει για την παιδική του ηλικία, ενώ ο Χάρης από τη Λέσβο, βασιλικός συνοδός και μάρτυρας σε πολλά «παρασκηνιακά γεγονότα», θα γράψει για τους περίφημους γάμους στα Σούσα και για άλλα κοινωνικά και πολιτιστικά γεγονότα. Από όλα αυτά τα έργα θα σωθούν μόνον αποσπάσματα στα κείμενα των κατοπινών ιστοριογράφων που θα αποτελέσουν την πολυτιμότερη πηγή μας γνώσης για την περίοδο αυτή.

Η χαρτογράφηση του χώρου είναι εξαιρετικά σημαντική από στρατηγική, αλλά και διαχειριστική άποψη. Το κρίσιμο αυτό έργο αναλαμβάνουν οι βηματιστές, υπαλλήλοι επιφορτισμένοι με τον υπολογισμό των αποστάσεων. Αυτοί βαδίζουν με σταθερά ίδια βήματα και μετράνε τον αριθμό τους .

H γεωγραφία ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον Αλέξανδρο. Οι χαρτογράφοι, υπό την επίβλεψη του, καταγράφουν τους υπολογισμούς tων βηματιστών σε ένα συλλογικό έργο, με το όνομα «Σταθμοί» που θα ανακαλύψει αργότερα ο Ερατοσθένης στην Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και θα το αξιοποιήσει, δημιουργώντας τον πιο ακριβή χάρτη της αρχαιότητας.

Εκτός από τον Καλλισθένη, ακολουθούν τον Αλέξανδρο και άλλοι φιλόσοφοι: ο Ανάξαρχος, ο Αβδηρίτης της σχολής του Δημόκριτου, που ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την αστρονομία, την κοσμογεωγραφία και την ωκεανογραφία και ο Πύρρων, που θα θεμελιώσει αργότερα τον Σκεπτικισμό. Αυτός συνδιαλέγεται με τους σοφούς της ανατολής, τους Μάγους και τους Γυμνοσοφιστές της Ινδίας. Όταν τον γνώρισε, ο βασιλιάς ενθουσιάστηκε τόσο από το πνεύμα του που του χάρισε 10.000 χρυσά νομίσματα.

Ο Αλέξανδρος ξοδεύει τεράστια ποσά για την έρευνα των νέων τόπων, οργανώνοντας αποστολές από άριστα εξοπλισμένες ομάδες. Στέλνει στον Αριστοτέλη ποικίλα δείγματα χλωρίδας και πανίδας, καθώς και μια συλλογή από βαβυλωνιακές αστρονομικές παρατηρήσεις από τον Καλλισθένη. Στην Αίγυπτο οργανώνει μία επιστημονική αποστολή για την διερεύνηση των αιτιών των ετήσιων πλημμυρών του Νείλου, και επιβεβαιώνει την σχετική θεωρία τoυ δασκάλου του..

Ως Βασιλιάς της Ασίας, ο Αλέξανδρος σχεδιάζει την εκστρατεία στις ανατολικές σατραπείες, από την Υρκανία έως τον Ινδικό Καύκασο και τον ποταμό Ινδό, και στη συνέχεια την κατάκτηση της άγνωστης Ινδικής χερσονήσου, της «χώρα των θαυμάτων».

Θέλει να ερευνήσει, αν η κάτω πλευρά του Ινδού συναντά τον άνω Νείλο, όπως πίστευαν. Εκπλήσσεται όμως, όταν μαθαίνει από τους ιθαγενείς, ότι ο Ινδός οδηγεί στη θάλασσα, και εξερευνά ο ίδιος τους δύο βραχίονες του Ινδού. Μελετά πλημμυρίδα και άμπωτι και φτάνει στην ανοικτή θάλασσα, στον Ινδικό ωκεανό.

Το τολμηρότερο μέχρι τότε εξερευνητικό σχέδιο γεννιέται: με σκοπό τον περίπλου των ακτών του Ινδικού Ωκεανού έως τον μυχό του Περσικού κόλπου δημιουργείται ένας ολόκληρος στόλος με ναύαρχο τον Νέαρχο και κυβερνήτη τον Ονησίκριτο,. Ο Αλέξανδρος θέλει να μάθει την κατάσταση στις ακτές, ποιοι λαοί κατοικούν εκεί, πώς ζούν, ποιά ζώα υπάρχουν, ποιά φυτά ευδοκιμούν, είναι κατάλληλες να φιλοξενήσουν ναύσταθμους, λιμάνια και πόλεις, ώστε να ανοιχτεί ένας νέος θαλάσσιος δρόμος, που θα ενώνει την Ινδία με το εσωτερικό της αυτοκρατορίας;

Ο περίφημος Περίπλους του Νεάρχου, ο πρώτος στην ιστορία περίπλους ευρωπαϊκού στόλου στον Ινδικό Ωκεανό, στέφεται με επιτυχία. Σε 80 μέρες ο στόλος του Νεάρχου φτάνει από τον Ινδό στο Ορμούζ και μετά από πέντε περίπου μήνες τερματίζει στις εκβολές του Ευφράτη. Με εντολή του Αλέξανδρου ο Νέαρχος κρατά λεπτομερές ημερολόγιο του ταξιδιού.

Οι ιστορικοί της εκστρατείας, σαν προσεκτικοί περιηγητές, περιγράφουν τις χώρες που συναντούν, τις φυσικές πηγές, τα ήθη των λαών, σπάνια φυσικά φαινόμενα, περίεργα ζώα και πρωτόγνωρα φυτά. Αν και η γεωγραφία δεν αποτελεί ακόμη ξεχωριστή επιστήμη, όπως θα γίνει αργότερα με τον Ερατοσθένη, εμπλουτίζεται ωστόσο με άφθονο, νέο υλικό.

Σημειώνουν τις φυσικές πλουτοπαραγωγικές πηγές, την νάφθα στην Βαβυλώνα, Σουσιανή και Σογδιανή, τα ορυχεία της Δρανγιανής, το ορυκτό αλάτι στο Punjab και τις χρυσοφόρες πηγές στα νησιά της Κασπίας. Περιγράφουν το άφθονο στάρι και τα αμπέλια της Σουσιανής, της Μαργιανής και της Καρμανίας και μένουν έκπληκτοι μπροστά στην αφθονία της Ινδίας: σουσάμι, ρύζι, ζαχαροκάλαμο, κεχρί, κριθάρι και φυτά για βαφές υφασμάτων.

Γνωρίζουν νέα δέντρα και φυτά: Φιστικιές και μηδικό σίλφιο στην Βακτριανή, νέα είδη έλατου, κέδρου και πεύκου στις πλαγιές των Ιμαλάϊων μπανανιές, μάνγκο, μπαμπού και καρύδες, ινδοσύκη και ακόμη φυτά που παράγουν νήματα για υφάσματα, βαμβάκι και ραμί, και άφθονα αρωματικά φυτά στην Ινδία. Στις τροπικές ακτές ο Νέαρχος περιγράφει τα υπέροχα αψιδωτά μαγκρόβια και τα διαφορετικά είδη φυκιών, ενώ στην έρημο της Γεδρωσίας, ο στρατός με τον Αλέξανδρο γνωρίζει τα μυροβόλα φυτά της ερήμου. Πολλά από τα φυτά που καταγράφονται θα αποτελέσουν πολύτιμο υλικό για το έργο του Θεόφραστου Περί Φυτών Ιστορίας, που καθιερώνει ουσιαστικά την επιστήμη της βοτανολογίας, αλλά και για την Φυσική Ιστορία του Πλίνιου.

Εξοικειώνονται με νέα είδη ζώων: τίγρεις, ελέφαντες, κροκόδειλοι, μπαμπουίνοι, παπαγάλοι που μιλάνε, καμήλες με μεταξωτό τρίχωμα στη Σογδιανή και τα φοβερά σκυλιά του Θιβέτ· φάλαινες στη θάλασσα του Ινδικού, οξύρυγχοι στην Κασπία, στρείδια με μαργαριτάρια στον ωκεανό.

Εξ ίσου ζωηρό είναι το «ανθρωπολογικό» ενδιαφέρον των ιστορικών για τους λαούς που συναντούν. Ο Αριστόβουλος γράφει ότι στα Τάξιλα, οι κοπέλες που είναι για παντρειά οδηγούνται στην αγορά και ότι τα σώματα των νεκρών αντί να ταφούν εκτίθενται να αποσαρκωθούν από τα όρνεα, ότι οι Βάκτριοι μεγαλώνουν σκυλιά που κατασπαράζουν τους γέρους και τους ανίκανους και ότι οι περιβόητοι ληστές Μάρδοι είναι μια αληθινή μάστιγα για τις πλαγιές του Elburz στην Κασπία.

Στον Περίπλου του, ο Νέαρχος καταγράφει ευλαβικά κάθε δυνατή «εθνολογική» πληροφορία. Για την Ινδία, μαθαίνουμε πως κυριαρχεί το εθιμικό δίκαιο λόγω της απουσίας νόμων, πως οι νεαρές κοπέλες συμμετέχουν σε γυμνικούς αγώνες και πως τα μέλη της ίδιας οικογένειας έχουν κοινό μερίδιο στη σοδειά.

Αντιμετωπίζοντας τους εχθρικούς λαούς των Αραβιτών και των Ωρειτών, των πρωτόγονων ανθρώπων με τα θηριώδη νύχια, στην ερημική ακτή του Βελουχιστάν συναντούν τους Ιχθυοφάγους που τρέφονται σχεδόν αποκλειστικά με ωμά ψάρια, κατασκευάζουν δίχτυα από φλοιό φοινικιάς και ζουν σε καλύβες φτιαγμένες από ψαροκόκαλα.

Στο ίδιο ταξίδι, ο Ονησίκριτος για πρώτη φορά μαθαίνει την ύπαρξη της Κεϋλάνης και περιγράφει το λαό των Μουσικανών, που σχεδόν εξιδανικεύει, λόγω της φιλοσοφημένης αντίληψης που έχουν για τη ζωή: είναι ήρεμοι, ζούν σε κοινόβια, πεθαίνουν σε βαθιά γεράματα, αδιαφορούν για τα πλούτη, αλλά και για τις επιστήμες εκτός από την ιατρική, δεν αποδέχονται την δουλεία και σπάνια καταφεύγουν σε δίκες μόνο για φόνο ή ύβρη.

Ο Ονησίκριτος, κυνικός φιλόσοφος ο ίδιος, σκιαγραφεί με πνεύμα εξιδανίκευσης και τους βραχμάνους ασκητές στα Τάξιλα, σαν να βλέπει στο πρόσωπό τους τον Διογένη στην Ανατολή. Ένας από τους «γυμνοσοφιστές», που οι Έλληνες θα ονομάσουν Κάλανο, θα προστεθεί στην ομάδα των φιλοσόφων της εκστρατείας και θα αποκτήσει πολλούς μαθητές.

Για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή ιστορία οι μακρινοί αυτοί λαοί περιγράφονται ως κάτι «ιδανικό». Δύο χιλιάδες σχεδόν χρόνια αργότερα, η τάση αυτή θα εμφανιστεί ξανά στο δυτικό πολιτισμό των αποικιοκρατικών χωρών με τα ονόματα «εξωτισμός» και «οριενταλισμός».

Το επιτελείο του Αλέξανδρου ερευνά με προσοχή τις τοπικές-οικονομικές δομές, όπως τον πολιτισμό ρυζιού της Ινδίας και φυσικά τα δίκτυα επικοινωνιών, όπως τον εμπορικό δρόμο που οδηγεί από την Ινδία στην Κασπία.

Η σημαντικότερη ίσως συνεισφορά των ιστορικών της εκστρατείας στην γεωγραφία είναι η χρήση της μεθόδου της αυτοψίας και των συσχετισμών που διατυπώνουν, στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν συμπεριφορές και φαινόμενα. Με την μέθοδο της αναλογίας, ο Ονησίκριτος και ο Νέαρχος θα καταλήξουν πως η αιτία των πλημμυρών του Νείλου και του Ινδού είναι οι βροχές και θα εξηγήσουν την δημιουργία των δέλτα των ποταμών λόγω των τεράστιων κατακρημνίσεων των βράχων που μεταφέρονταν στη θάλασσα. Η γεωγραφία της Περσίας αποτελεί ένα πρότυπο ανάλυσης των γεωγραφικών δομών, καθώς διακρίνει τρεις φυσικές ζώνες με κριτήρια το κλίμα, το έδαφος, το τοπίο και τα προϊόντα: α) ζώνη με ψηλή θερμοκρασία, αμμώδης, που παράγει μόνο χουρμάδες, β) μία εύφορη πεδιάδα, με κοπάδια ζώα, αμπέλια, καρποφόρα δέντρα και ανθισμένους κήπους και γ) πιο βόρεια, μία κρύα, ορεινή ζώνη.

Ο πόθος του Αλέξανδρου να εξερευνά το άγνωστο θα τον στοιχειώνει ως το τέλος της ζωής του. Ένα χρόνο πριν το θάνατό του, ο ίδιος επιβιβάζεται σε πλοίο, ακολουθώντας τον ποταμό Ευλαίο, φτάνει ως την θάλασσα, για να δει με τα ίδια του τα μάτια το δέλτα του Τίγρη και του Ευφράτη.

Στη συνέχεια θα αναθέσει στον Ηρακλείδη του Αργαίου να ναυπηγήσει στόλο για να εξερευνήσει τα ποτάμια της Κασπίας για να μάθει εάν η θάλασσα είναι λίμνη, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, αν συνδέεται με τον Εύξεινο Πόντο ή αν αποτελεί κόλπο του βόρειου μεγάλου ωκεανού,όπως έλεγαν οι Ίωνες.

Λίγο πριν τελειώσει το δικό του επίγειο ταξίδι, ο Αλέξανδρος θα πλεύσει τον Ευφράτη έως τον παραπόταμο Παλλακόπα, για να μελετήσει το βαβυλωνιακό σύστημα των διωρύγων: ο ίδιος θα εξετάσει τις ατέλειές του και θα υποδείξει την κατασκευή ενός λειτουργικότερου φράγματος στον Ευφράτη, για να αρδεύεται καλύτερα η χώρα.

Επιθυμία του Αλέξανδρου είναι η εξερεύνηση της αραβικής χερσονήσου, με απώτερο σκοπό να ανακαλύψει έναν νέο δρόμο επικοινωνίας μεταξύ Περσίας και Αιγύπτου. Στις σημειώσεις του, που λέγεται πως βρέθηκαν μετά θάνατον, καταγράφει τον αριθμό των 1.000 μεγάλων πλοίων που απατούνται για την αραβική εκστρατεία και την επιθυμία του να φτάσει ως τις Ηράκλειες Στήλες.

Πρώτος για τον περίπλου της Αραβίας ξεκινά ο Αρχίας από την Πέλλα (324/3) που φτάνει έως τη νήσο Τύλο, το Μπαχρέιν, και επιστρέφει. Την ίδια τύχη έχουν και ο Ανδροσθένης από την Θάσο και ο Ιέρων από τους Σόλους.

Ο Αναξικράτης θα ξεκινήσει για την αντίθετη πορεία στην Ερυθρά θάλασσα, από τον κόλπο της Άκαμπα (Ηρώων Πόλη της Αιγύπτου) έως την Υεμένη. Καμία αποστολή δεν φαίνεται να πετυχαίνει, αλλά ο Αλέξανδρος προλαβαίνει να δώσει ελληνικό όνομα σε ένα νησάκι στο στόμιο του Ευφράτη, μόλις μαθαίνει την ύπαρξή του: θα το ονομάσει Ίκαρο από τον φτερωτό ήρωα που δεν μπορούσε να σταματήσει να πετάει όλο και πιο ψηλά… Η Ίκαρος φυλάγει ακόμη την είσοδο στο δέλτα του Τίγρη κρατώντας ακόμη το Ελληνικό προσωνύμιό της, Φυλακαί, Φαϊλάκα.

Η τέχνη

Εκτός από τη σοφία, ο Αλέξανδρος επεδίωξε σε όλη του τη ζωή και την Ομορφιά . Οι τέχνες ήταν πάντα για τον Αλέξανδρο μία ζωτική ανάγκη, μία πνευματική ηδονή-όπως την ονόμασε ο Πλάτωνας-, στην οποία ο Έλληνας βασιλιάς μυήθηκε, από μικρό παιδί, στη μακεδονική αυλή. Η αρμονία της μουσικής, οι παλλόμενες λέξεις των ποιημάτων και οι τραγικοί ήρωες των μεγάλων Ελλήνων ποιητών· ακόμη, οι ρεαλιστικές και δυναμικές ζωγραφικές και γλυπτές αναπαραστάσεις στην πλούσια μακεδονική μητρόπολη των Αιγών και στο παλάτι της Πέλλας. Όλες αυτές οι «μαγικές» εικόνες και βιώματα, αλλά και η μακραίωνη παράδοση των Μακεδόνων βασιλιάδων ως πάτρωνες των τεχνών, από την εποχή του Αρχέλαου, εμφύσησαν στον Αλέξανδρο το ρόλο του προστάτη των τεχνών. Δεν είναι ίσως τυχαίο ίσως που οι πιο αγαπημένοι καλλιτέχνες του Αλέξανδρου, που θα τους εμπιστευθεί τη δημιουργία της προσωπικής του εικόνας στην τέχνη, είναι ο σημαντικότερος ζωγράφος της εποχής Απελλής και ο διάσημος γλύπτης Λύσιππος: και οι δύο, καλλιτέχνες που εργάστηκαν για τον μεγαλύτερο πάτρωνα της τέχνης, τον πατέρα του Φίλιππο Β’.

Η τέχνη για τον Αλέξανδρο έχει την ικανότητα να εκφράσει τις ανώτερες ανθρώπινες αξίες- την αρετή, το θάρρος και την αγάπη. Προσφέροντας αμύθητα χρηματικά ποσά στους σημαντικότερους Έλληνες καλλιτέχνες της εποχής, θα παραγγείλει μνημειώδη ή πολυτελή έργα για να τιμήσει συντρόφους και στρατιώτες του. Για τους εικοσιπέντε εταίρους που θα πέσουν στη Μάχη στο Γρανικό ποταμό (334 π.Χ), ο Αλέξανδρος θα παραγγείλει στον Λύσιππο να φιλοτεχνήσει εικοσιπέντε χάλκινους έφιππους ανδριάντες μαζί με το δικό του και θα τους στήσει στο Δίον, την ιερή πόλη των Μακεδόνων κάτω από τον Όλυμπο. Για τον Νεοπτόλεμο, από το γένος της μητέρας του (των Αιακιδών), θα ζητήσει από τον Απελλή να τον ζωγραφίσει έφιππο, τιμώντας τον για τα κατορθώματά του στην πολιορκία της Γάζας (332 π.Χ), ενώ για τον κιθαρωδό Αριστόνικο, που με αυτοθυσία πέφτει στη μάχη εναντίον των Μασσαγετών ανατολικά της Κασπίας(328 π.Χ), ο Αλέξανδρος θα παραγγείλει να τοποθετηθεί άγαλμά του στους Δελφούς- κρατώντας στο ένα χέρι τη λύρα και στο άλλο το δόρυ. Το χαρακτηριστικότερο, όμως, παράδειγμα παραμένει το ταφικό μνημείο του καλύτερού του φίλου, Ηφαιστίωνα, που ο χαμός του στα Εκβάτανα κάμπτει τον Έλληνα βασιλιά: θα προσφέρει 10.000 τάλαντα για τη δημιουργίας ενός μνημειακού πραγματικά δημιουργήματος, που ο Αλέξανδρος ήθελε να ξεπεράσει σε καινοτομία και ευφυΐα κάθε τι γνωστό στην οικουμένη.

Ο Αλέξανδρος δεν θα μπορούσε να ξεκινήσει μία τόσο μακρινή εκστρατεία, χωρίς να έχει εξασφαλίσει την εμψύχωση και ψυχαγωγία του ίδιου και των ανδρών του. Μαζί του πήρε ή τον ακολούθησαν στην πορεία ποιητές, όπως ο επικός ποιητής Άγις ο Αργείος, ο Χοιρίλος και ο σατυρικός ποιητής Πύθων ο Κατανεύς· ηθοποιοί (υποκριταί), όπως οι τραγωδοί Αθηνόδωρος , Θεσσαλός και Αριστόκριτος και ο κωμικός Λύκωνας από την Λοκρίδα με την ομάδα του, όλοι τους με διακρίσεις και νίκες στις αθηναϊκές γιορτές Διονύσια και Λήναια· οι κιθαρωδοί Αριστόνικος, Αριστοκράτης και Ηράκλειτος και οι λεγόμενοι «ψιλοκιθαρισταί», όπως οι Αριστώνυμος, Αθηνόδωρος και Κρατίνος· αυλητές, όπως οι Εύιος, Διονύσιος και Υπέρβολος, ορχηστές και θαυματοποιοί… Ταυτόχρονα, πίστευε πως οι καλλιτέχνες αυτοί θα μετέδιδαν με τον πιο απτό τρόπο στα απομακρυσμένα ανατολικά μέρη τον ελληνικό λόγο, τη θεατρική και μουσική παράδοση του ελληνικού πολιτισμού. Οργάνωνε συχνά, όποτε οι συνθήκες το ευνοούσαν, θεατρικές παραστάσεις και μουσικούς αγώνες, όπως στους Σόλους της Κιλικίας, λίγο πριν τη μάχη στην Ισσό, και στη Μέφιδα, το χειμώνα του 332 π.Χ. , όπου καλεί- και πληρώνει αδρά- καλλιτέχνες («δοκιμώτατους τεχνίτας») από όλη την Ελλάδα. Ξακουστοί θα μείνουν οι γιορτές στην Τύρο της Συρίας (331 π.Χ.) με κυκλικούς χορούς, μουσικούς και τραγικούς αγώνες: ο Αθηνόδωρος θα νικήσει τον Θεσσαλό με χορηγούς αντίστοιχα τους βασιλείς της Κύπρου Παυσικράτη και Νικοκρέοντα. Λέγεται πως το γεγονός αυτό λύπησε τον Αλέξανδρο, που φεύγοντας δήλωσε ότι ευχαρίστως θα έχανε ένα μέρος από το βασίλειό του για να μην δει τον Θεσσαλό νικημένο και στεναχωρημένο. Οπωσδήποτε, όμως, η μεγαλύτερη γιορτή παραμένει αυτή που οργανώθηκε για τους γάμους στα Σούσα: για πέντε μέρες συμμετείχαν όλοι οι καλλιτέχνες της εκστρατείας, ενώ κλήθηκαν και άλλοι περίφημοι καλλιτέχνες του ελληνόφωνου κόσμου- ραψωδοί, ηθοποιοί, κιθαρωδοί, ψιλοκιθαριστές, αυλωδοί και αυλητές, ψάλτες- έως και διαπρεπείς θαυματοποιοί .

Πολλές ιστορίες αφηγούνται πως ο Αλέξανδρος αγαπούσε και προστάτευε ιδιαίτερα τους καλλιτέχνες και έδειχνε ευγνωμοσύνη και γενναιοδωρία για τα έργο που προσέφεραν. Θα ανταμείψει με 20 τάλαντα τον Απελλή για τον πίνακα με τον Αλέξανδρο κεραυνοφόρο, που τοποθετήθηκε στο ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο· η παράδοση θέλει τον Αλέξανδρο να προσφέρει στον αγαπημένο του ζωγράφο ακόμη και την ερωμένη του Παγκάστη, που ίσως να υπήρξε το μοντέλο για τον χαμένο πίνακα «Αναδυόμενη Αφροδίτη». Θα πληρώσει το πρόστιμο του Αθηνόδωρου στην Αθήνα , όταν αυτός δεν εμφανίζεται στα Διονύσια, παρευρισκόμενος στη γιορτή των γάμων στα Σούσα. Στην ίδια γιορτή ο Λύκων θα ζητήσει 10 τάλαντα για να παίξει ένα κωμικό έργο με την ομάδα του, που ο Αλέξανδρος θα πληρώσει με μεγάλη ευχαρίστηση.

Μέσα στα σχέδια του Αλέξανδρου ήταν η διάδοση, αλλά και προστασία των επιτευγμάτων του ελληνικού πνεύματος, που θεωρούσε χρέος του να σπείρει στα μέρη που κατακτούσε. Γνωρίζουμε πως μετά το θάνατο του Δαρείου εγκατέστησε την οικογένειά του στα Σούσα και τους όρισε δασκάλους για να έχουν ελληνική παιδεία. Στις νέες πόλεις που ίδρυε ή κατακτούσε προέβλεπε την ίδρυση γυμνασίων, βιβλιοθηκών και θεάτρων· ιδιαίτερα γνωστό είναι το θέατρο της Βαβυλώνας, που είναι πιθανό ο ίδιος να πρόλαβε τις αρχές της κατασκευής του. Ταυτόχρονα, έστελνε πίσω στην Ελλάδα τα λάφυρα που ανακάλυπτε από την εποχή του Ξέρξη, όπως το σύμπλεγμα των Τυραννοκτόνων του Αθηναίου γλύπτη Αντήνορα, που εντόπισε στα Σούσα.

Ωστόσο, ο Αλέξανδρος ήταν συχνά το ίδιο αυστηρός στην προστασία των έργων της Ανατολής· πώς μπορούσε άλλωστε ο Έλληνας βασιλιάς, με την άριστη παιδεία, να κλείσει τα μάτια στα επιτεύγματα του πολιτισμού της Ανατολής, παρόλο που πρώτος θα σπάσει την παραδεδομένη αντίληψη περί «κατωτερότητας» των βαρβάρων; Στα Σούσα θα τρέξει πρώτος να σώσει το θησαυρό του Δαρείου από τη μανία του στρατού και στη Βαβυλώνα- συγκλονισμένος από τα σπουδαία βαβυλωνιακά έργα- θα δώσει οδηγίες για την ανακατασκευή του Ναού του Μαρδούκ (Etemenanki), που είχε υποστεί σοβαρές φθορές από τα νερά του ποταμού Ευφράτη.

Έχει ενδιαφέρον πώς ο Αλέξανδρος τελικά, με τις αισθητικές του επιλογές στην τέχνη επηρέασε όχι μόνο τους διαδόχους του, αλλά και ολόκληρο το δυτικό κόσμο για τα επόμενα δύο χιλιάδες χρόνια.

Μία πτυχή αποτελεί η επιθυμία του να αποτυπώσει το «ανίκητο» και το μεγαλειώδες της προσπάθειάς του με υπερμεγέθεις κατασκευές: στο τέλος της εκστρατείας, στον ποταμό Ύφασι, ο Αλέξανδρος θα δώσει οδηγίες για την κατασκευή του τεράστιου ναού με τους δώδεκα βωμούς, για τους θεούς του Ολύμπου, αλλά και για το γιγάντιο στρατόπεδο , που το τεράστιο μέγεθος του εξοπλισμού (κρεβάτια κ.α.) και του στρατιωτικού οπλισμού δήλωνε το πέρασμα στρατού «υπερανθρώπων».

Χωρίς κανένα προηγούμενο θα είναι το ταφικό μνημείο του Ηφαιστίωνα στη Βαβυλώνα: ο Αλέξανδρος θα οργανώσει μία μεγάλη ομάδα καλλιτεχνών και εργατών· πολύτιμα αντικείμενα μαζεύονται από παντού, ενώ ο Αλέξανδρος διατάζει την κατεδάφιση μέρους του τείχους της πόλης, για να χρησιμοποιηθούν οι πλίνθοι στο μνημείο. Το μνημείο, πάνω από 85 μέτρα ύψος, σηκώθηκε σε έξι επίπεδα, που επενδύθηκαν με χρυσό και απίθανες ανάγλυφες παραστάσεις με πολεμιστές, αετούς, κενταυρομαχία, λιοντάρια, ταύρους, μάχες Μακεδόνων και Περσών και τέλος με Σειρήνες, που έκρυβαν μέσα τους τα πρόσωπα που θρηνούσαν....

Η εμμονή του Αλέξανδρου για το μνημειώδες πρέπει να δημιούργησε τη φανταστική μάλλον ιστορία του Βιτρούβιου που αφηγείται πως ο αρχιτέκτονας Δεινοκράτης παρουσίασε στον Αλέξανδρο το μεγαλεπήβολο σχέδιό του για το «Όρος του Αλεξάνδρου»: ένα τεράστιο λαξευμένο γλυπτό του Αλέξανδρου στο Όρος Άθως, που ο Έλληνας βασιλιάς απορρίπτει ως ιδέα. Ο Δεινοκράτης, βέβαια, θα ακολουθήσει τον Αλέξανδρο στην Αίγυπτο, όπου θα του ανατεθεί ο σχεδιασμός της πόλης όλων των πόλεων, της Αλεξάνδρειας.

Γνωρίσματα της ελληνιστικής τέχνης βρίσκουν τις απαρχές τους στις προτιμήσεις του Αλέξανδρου. Ο «ατομικισμός» στην τέχνη είναι φανερός στα πορτρέτα τα δικά του και των αξιωματούχων του, αλλά και η περίφημη «θεατρικότητα» του ελληνιστικού στιλ παρουσιάστηκε ζωντανά στην εκπληκτικές εγκαταστάσεις που δημιουργήθηκαν για τους γάμους στα Σούσα. Όσο για το «συναίσθημα» στην τέχνη, φαίνεται πως ασκεί ιδιαίτερη έλξη στον Αλέξανδρο, όταν από τη Θήβα θα μεταφέρει στη μακεδονική αυλή έναν έξοχο πίνακα του ζωγράφου Αριστείδη: στα χαλάσματα λεηλατημένης πόλης, μία θανάσιμα πληγωμένη μητέρα τρέμει σύγκορμη, όταν συνειδητοποιεί πως το μωρό της που ψαύει το στήθος της μπορεί να θηλάσει αίμα, τώρα που στέγνωσε από γάλα… (Πλίνιος, HN, 35.98).

Επιπλέον, τα νέα δεδομένα στη μάχη, τα νέα ήθη και οι σκηνές που εισχώρησαν στην ιστορία και στην τέχνη δημιούργησαν νέα εικαστικά θέματα που θα κυριαρχήσουν πολλά χρόνια αργότερα στην εικονογραφία της δυτικής τέχνης: έφιπποι σε μάχες, κυνήγια, ακόμη και γάμοι, οικογενειακά πορτρέτα και αλληγορικές σκηνές: ο ζωγράφος Αετίων θα παρουσιάσει στην Ολυμπία το 324 ένα πίνακα με τον Αλέξανδρο να στρέφει το βλέμμα του στη Ρωξάνη, που κάθεται στο νυφικό κρεβάτι, ενώ παραδίπλα βρίσκονται ο Ηφαιστίωνας και ο θεός του γάμου Υμέναιος (περιγραφή Λουκιανού)

Ο Αλέξανδρος πάνω από όλα εγκαινιάζει μία νέα εποχή στο δίπολο «τέχνη και εξουσία»: το νέο στιλ του χαρισματικού ηγέτη, που είναι ταυτόχρονα φιλόσοφος και στρατιωτική ευφυΐα· το πρότυπο του έφιππου αρχηγού που μάχεται πάνω στο διάσημο άλογό του και οδηγεί το στράτευμά του στη νίκη. Τα έργα τέχνης όπου αποτυπώνονται η μοναδική αρετή του Αλέξανδρου και η αδιαμφισβήτητη υπεροχή του στην τέχνη του πολέμου αποτελούν έναν διδακτικό καμβά για όσους τα παρατηρούν (Μάχη της Ισσού, μωσαϊκό της Πομπηίας;;;;;).